introduktieteksten
De sporen van inspiratie
Gerrit
Van Oord
Kunstenaars laten zich door het werk en het leven van andere kunstenaars beïnvloeden. In een niet aflatende stroom presenteren zij werken die het resultaat zijn van een kontakt tussen literatuur en muziek, tussen een roman en de film, tussen muziek en schilderkunst. Het grote publiek is het meest vertrouwd geraakt met de wederzijdse beïnvloeding of directe band tussen literatuur en film. Deze relatie kan meer of minder intensief zijn. Het moeilijk voorstelbaar dat de attente lezer van het boek dat tot uitgangspunt heeft gediend voor een film, die vervolgens de film gaat zien, zich niet geplaatst ziet voor vragen en overwegingen die voortkomen uit de keuzen aangaande het cinematografische resultaat. Men kan natuurlijk ook onbekommerd van beide werken genieten en afzien van elke vorm van confrontatie.
Is het zinvol de vraag te stellen naar het verband tussen beide kunstwerken? Als we ons dit probleem stellen, kunnen we dan verwachten iets toe te voegen aan het genieten en het begrijpen van het kunstwerk waarop we onze aandacht richten? Lopen we niet het risiko een eindeloze reeks beïnvloedingen en inspiraties op te roepen? Het is toch immers zo dat elke kunstenaar werkt in een historische kontekst en dus invloed ondergaat van degenen die hem voorgingen?
Ik beperk mij in dit essay tot twee kunstenaars en tot twee artistieke representatiewijzen: de muziek van Gustav Mahler en de schilderkunst van Maria Korporal en dan met name haar project Das Lied von der Erde waarin zij uitdrukking heeft gegeven aan haar visie op Mahler.
We hebben te maken met een kunstenares die zich lange tijd heeft gelaafd aan de bronnen van het muzikale universum van Gustav Mahler. Zij heeft zich verdiept in het werk en het leven van de componist, gedreven door het verlangen in diens muziek aanknopingspunten te vinden voor de ideeën die via gecompliceerde transformatie-processen uitdrukking konden vinden in scheppingen van beeldende kunst. Het is onnodig te benadrukken dat er niet gesproken kan worden van lineaire overgangen of "herkenbare" voorstellingen van Mahlers muzikale scheppingen. Het gaat immers niet om de reductie van de muziek tot figuratieve illustraties, maar om de artistieke representatie van de visie en van het inzicht van scheppend kunstenares Maria Korporal.
Mahler heeft op zijn beurt invloed ondergaan van bepaalde literaire werken. Hij verdiepte zich met graagte in de Duitse volkspoëzie en las Chinese poësie uit de T'ang periode (achtste tot tiende eeuw) in de vertaling van Hans Bethge. Verder kunnen genoemd worden Goethe's Faust, de gedichten van Friedrich Rückert. De vooraanstaande Italiaanse Mahlerkenner Ugo Duse benoemt de literaire inspiratiebronnen van de componist met het begrip "literaire archetypen", waarmee hij wilde aangeven dat Mahler in grote vrijheid met zijn bronnen omging. Hij schrapte en herschreef waar hij dat nodig vond in het poëtische en literaire materiaal waarover hij in meer of mindere mate toevallig de beschikking kreeg. De inspiratiebron is dus niet slechts een abstract gegeven, maar het gedicht wordt in Mahlers handen het ruwe materiaal voor een nieuw kunstwerk.
Bij het beeldende werk van Korporal iets is dergelijks aan de hand. Ook hier zijn aspecten van de muzikale wereld van Mahler als het ware opgegaan in een andere vorm, gekneed, bewerkt, getransformeerd tot een ander uiterlijk, terwijl tegelijk gestreefd wordt naar de autonome artistieke representatie van een essentie, van een wezenlijke trek van die muzikale genialiteit.
De vraag is wat er van het authentieke, van de oervorm, is terug te vinden in deze twee zo verschillende kunstvormen laat velen niet met rust. Ze gaan enthousiast op zoek naar de sporen die terugleiden naar iets dat zij menen te kunnen herkennen.
Wat wordt eigenlijk bedoeld met inspiratie? En hoe komt zij tot stand? Zien wij terug naar de Latijnse term inspiratio dan kunnen we die vertalen met woorden als "inblazing" of "ingeving". Maar ik doe nog een stapje terug. Homerus en andere Griekse dichters vatten inspiratie op als een handeling van de godin of de muze die de dichter gebruikte als zijn instrument. Niet toevallig begint de Odyssee met "Bezing mij, O Muze, ...". Voor hen was inspiratie niet de bron voor creativiteit en originaliteit, maar voor gezag, want de Muze inspireert de Griekse zanger-dichter de waarheid te vertellen. In later eeuwen worden creativiteit en originaliteit door de muzen bij de kunstenaar "ingeblazen", maar dan is de rol van de kunstenaar in de samenleving zeer veranderd, en niet meer die van Homerus, namelijk erop gericht de onfeilbare kennis over het verleden door te geven. Inspiratie zoals wij haar opvatten, heeft de antieke muzen onttroond. Inspiratie kan immers uit de meest uiteenlopende en oneindige bronnen worden geput. Zo gezien is inspiratie altijd een teruggaan op iets anders, een verwijzing naar een voorgaande omstandigheid of naar een persoon of een object. Inspiratie trekt dus een spoor naar iets dat al bestaat, of tenminste heeft bestaan.
Als wij nu twee kunstwerken in ogenschouw nemen, zou men kunnen zeggen dat het eerste de "bron" is en het tweede derhalve het "gevolg" of het "resultaat" van deze inspiratie. Het is duidelijk dat de lijnen niet zo eenduidig en direct kunnen lopen. In het onderhavige geval waarin wij spreken over twee konkrete kunstwerken, een symfonie van Gustav Mahler en een schilderij van Maria Korporal, hebben we te doen met twee zeer uiteenlopende creaties. Niet alleen zijn beide werken tot stand gekomen in een zeer verschillende historische en kulturele kontekst, maar het betreft zelfs twee scheppend kunstenaars van een verschillend geslacht.
Men kan zich gemakkelijk voorstellen dat iemand die zich voor het schilderij van de Achtste Symfonie bevindt - bij voorbeeld een Mahlerkenner, of een musicoloog met een sterke voorkeur voor Mahlers werk - direct gekonfronteerd wordt met een aantal vragen over het hoe en waarom van de inspiratie die de kunstenares heeft bewogen tot juist déze schepping. Waarschijnlijk denkt iedere willekeurige toeschouwer en attente luisteraar van Mahlers Achtste Symfonie dat hij of zijn het schilderij kan "plaatsen", anders gezegd de inspiratie punt voor punt nagaan en gemeenschappelijke trekjes in beide werken herkennen.
Het is de vraag of er meer gezegd kan worden dan dat het werk van Maria Korporal sterk is geïnspireerd door de muzikale wereld van Gustav Mahler. Dat er in het werk van Korporal aspecten van de muziek van Mahler herkend kunnen worden, zullen weinig toeschouwers ontkennen. Maar de mate waarin de kijker in staat is het spoor terug te vinden hangt niet alleen af van hoe bekend hij is met Mahlers muziek, maar ook en vooral van diens eigen creativiteit verbanden te "zien".
De sporen van inspiratie - Gerrit Van Oord
Marianne Korporal alias Mahlerianne - Ricardo de Mambro Santos
Mahler, cantor van de "crisis" - Giorgio Boari Ortolani
Gustav Mahler - biografie
Maria Korporal - biografie