RERUM PRINCIPIA |Indice1|Indice2|Lezione
successiva|Lezione precedente|
LEZIONE
SETTANTACINQUESIMA
ESERCIZI 2
Sintesi:
Le proposizioni avverbiali: classificazione
PROSPETTO RIASSUNTIVO
(Teoria § 1. )
Le
proposizioni avverbiali o complementari indirette
Nel periodo hanno la stessa funzione dei complementi
indiretti o degli avverbi nella proposizione.
Esse comprendono le proposizioni:
- finali
- consecutive
- causali
- condizionali ipotetiche
- temporali
- concessive
- avversative
- comparative
Proposizioni finali (Teoria § 2.
)
Le
proposizioni finali
In latino sono introdotte da:
presente, se dipende da un tempo principale
ut (ne)
+ congiuntivo
imperfetto, se dipende da un tempo storico
Le finali seguono la consecutio,
e possono esprimere solo il rapporto di contemporaneità con
la reggente .
Huic ego causae accessi,
iudices, non ut augerem invidiam ordinis,
sed ut infamiae communi succurrerem.
(Cic.)
|
|
Io, giudici, ho preso parte a
questo processo, non per fare aumentare il rancore dell’ordine,
ma per dare una mano
contro la comune vergogna.
|
1. La finale negativa è di regola
introdotta dal ne (= affinché, perché ), ma
talvolta si può trovare ut non, quando si vuole negare
solo
un termine o una parte della proposizione.
Confer te ad Manlium, ut
a me non
eiectus ad alienos, sed invitatus ad tuos esse videaris.(Cic.)
|
|
Recati da Manlio, perché
sembri che tu non sia stato cacciato da me presso estranei, ma invitato
presso i tuoi.
|
2. Il ne talvolta è usato in
espressioni di tipo incidentale ( ne dicam, ut non dicam = per non
dire, per tacer edi, ecc.) per attenuare una affermazione troppo forte.
Crudelis Castor, ne dicam
sceleratum et impium! (Cic.)
|
|
O crudele Castore, per non dire
scellerato ed empio!
|
3. Si ricordi l’uso particolare del
ne con
pronomi, aggettivi e avverbi negativi che rifiutano ut.
Infatti si sostituisce: ut nemo con ne quis
ut nullus " ne ullus
ut nihil " ne quid
ut numquam " ne umquam
ut nusquam " ne usquam
Caesar moenia communiit, ne
usquam oppidum adorirentur. (Ces.)
|
|
Cesare rafforzò le mura,
perché non assalissero da nessuna parte la città.
|
4. La coordinazione negativa fra due o più
finali si rende mediante neve o neu; si usa
neque o nec, quando la prima è affermativa.
Adiungam etiam de memoria,
ut labore Crassum levem, neque ei quidquam aliud, de quo
disserat, relinquam. (Cic.)
|
|
Aggiungerò qualcosa dai
ricordi, per alleviare la fatica di Crasso e per non lasciargli altro,
su cui parlare.
|
5. Le finali comparative, in cui si presenta
un aggettivo o un avverbio comparativo, di norma la congiunzione ut
viene sostituita da quo,
ablativo avverbiale.
Legem brevem esse oportet,
quo facilius ab imperitis teneatur. (Sen.)
|
|
E’ opportuno che la legge sia
breve, affinché sia tenuta a mente più facilmente dagli inesperti.
|
VARI MODI PER RENDERE LA FINALE(Teoria §
3.)
Raccogliamo in un prospetto i vari modi per esprimere
la finale in latino.
- ut (ne ) + congiuntivo;
- qui, quae, quod + congiuntivo (relativa-finale);
- causa o gratia con il genitivo
del gerundio o gerundivo;
- ad + accusativo
del gerundio o
gerundivo;
- supino attivo (con verbi di moto);
- participio futuro (raramente il participio presente).
Applichiamo
lo schema alla frase: <<Furono mandati ambasciatori
per chiedere la pace >>
|
ut pacem peterent
|
|
qui pacem peterent
|
|
causa ( gratia ) petendi
pacem
|
Legati
missi sunt
|
causa (gratia ) petendae
pacis
|
|
ad petendam pacem
|
|
pacem petitum
|
|
pacem petituri
|
|
pacem petentes (raro)
|
PROPOSIZIONI
CONSECUTIVE (Teoria § 4.)
Le
proposizioni consecutive
Vogliono il congiuntivo, ma non seguono rigidamente
la consecutio temporum.
- I tempi della consecutiva sono regolati in questo
modo:
--- se la conseguenza di un fatto è ancora attuale,
si usa il presente congiuntivo;
--- se la conseguenza è passata, si ha l’imperfetto
per indicare la durata, il perfetto per indicare un fatto momentaneo;
si usa l’imperfetto di norma quando la reggente è negativa.
In italiano si usano di solito gli stessi tempi del latino, ma all’indicativo.
Non sum tam demens ut
aegrotare cupiam. (Sen.)
|
|
Non sono tanto sciocco,
che desidero (= da desiderare ) ammalarmi.
|
1. La proposizione consecutiva può
essere introdotta dal pronome relativo qui, quae, quod.
Reperti sunt complures nostri
milites, qui in phalangem insilirent. (Ces.)
|
|
Si trovarono moltissimi nostri
soldati, i quali si avventarono sulla falange.
|
Forme particolari di consecutiva (Teoria § 5. )
La
consecutiva: costrutti particolari
- Il costrutto impersonale tantum abest ut...ut
( = tanto manca che...che) introduce due consecutive rette da ut,
entrambe al congiuntivo.
Tantum
abest, ut scribi contra nos nolimus, ut id etiam
maxime optemus. (Cic.)
|
|
Siamo tanto lontani dal non volere
che si scriva contro di noi, che anzi lo desideriamo moltissimo.
|
- E’ da considerarsi di natura consecutiva
l’espressione
quam ut, quam qui-quae-quod, in dipendenza
da un comparativo.
Maiora in defectione deliquerant
Campani, quam quibus ignosci posset.
(Liv.)
|
|
I Campani, nel ribellarsi, avevano
commesso una colpa troppo grave perché si potesse loro perdonare.
|
.La locuzione impersonale in eo est, ut...
(= dipende da ciò che...; si è sul punto di...); est
ut....(= si dà il caso che..., avviene che...) è
usata in sostituzione di verbi che non hanno il participio futuro,
per rendere la perifrastica attiva.
Est ut plerique philosophi
nulla tradant praecepta dicendi. (Cic.)
|
|
Si dà il caso che la maggior
parte dei filosofi non diano regole sull’eloquenza.
|
Quando la reggente è negativa o di senso
negativo, si usa quin (= che non ).
Nemo fuit, quin (= qui
non ) id crederet. (Cic.)
|
|
Non vi fu alcuno, che non credesse
a ciò.
|
PROPOSIZIONI CAUSALI (Teoria § 6.)
Le
proposizioni causali
Si parla di proposizioni causali, al plurale, in quanto
effettivamente le cause possono essere molteplici, tanto che si possono
suddividere in tre: causa reale, causa soggettiva, causa
determinante.
- causa reale; in
latino è introdotta dalle congiunzioni quod, quoniam, quia,
quandoquidem, quando, ed è espressa al modo indicativo.
Sapiens legibus non propter
metum paret, sed eas sequitur,
quia id salutare maxime esse iudicat.
(Cic.)
|
|
Il sapiente obbedisce alle leggi
non per il timore, ma le segue perché giudica che ciò è
estremamente salutare.
|
- causa soggettiva; il
verbo va al modo congiuntivo, ( congiuntivo
obliquo ) tipico del pensiero esposto in forma indiretta, o
delle espressioni che indicano possibilità, eventualità,
incertezza. Di norma la causa soggettiva è introdotta da quod
o quoniam.
Noctu ambulabat in foro Themistocles,
quod somnum capere non posset.
(Nep.)
|
|
Temistocle passeggiava di notte
nella piazza, perché non poteva prendere sonno.
|
- causa determinante;
viene espressa al congiuntivo, secondo le norme della consecutio,
introdotta dalla congiunzione cum (=poiché, stante
che), spesso rafforzata da praesertim, quippe, utpote (=
soprattutto perché, tanto più che ).
Non possum reprehendere consilium
tuum, praesertim cum egomet in provinciam
non sim profectus. (Cic.)
|
|
Non posso biasimare il tuo consiglio,
soprattutto perché io stesso non sono partito per la provincia.
|
1. In sostituzione delle congiunzioni causali,
spesso è usato il pronome relativo qui, quae, quod,
rafforzato da quippe, utpote (relative causali).
Titus princeps ne musicae quidem
rudis fuit, quippe qui cantaret et
psalleret iucunde scienterque. (Svet.)
|
|
L’imperatore Tito nepppure di
musica era inesperto, in quanto egli sapeva cantare accompagnandosi alla
cetra in modo piacevole e con abilità.
|
2. Si usa normalmente la congiunzione quod:
- dopo i verba affectuum (gaudeo, laetor,
doleo, queror, maereo, gratulor, ecc.).
Sane gaudeo
quod
te interpellavi. (Cic.)
|
|
Sono davvero contento per il fatto
di averti interrotto.
|
- dopo i verbi che significano accusare, lodare, biasimare
( accuso, laudo, reprehendo, condemno, ecc.).
Laudantur
oratores veteres, quod crimina diluere
dilucide. (Cic.)
|
|
I vecchi oratori sono apprezzati,
perché spiegavano con chiarezza i misfatti.
|
3. Si notino le seguenti formule di causali
correlative:
non quo ( quod ) + congiuntivo,
sed quia (quod ) ...+ indicativo
|
non perché...ma perché...
|
non quo (quod) non...+congiuntivo,
sed quia (quod)...
+ indicativo
|
non perché non...ma
perché...
|
non quin... + congiuntivo,
sed quia (quod )...+
indicativo.
|
non perché non...ma
perché...
|
Non
quia sum ipse augur ita sentio, sed quia
sic existimare nos necesse est. (Cic.)
|
|
Non perché io stesso sia
un augure la penso a questo modo, ma perché è nessario che
noi la pensiamo così:
|
4. Varie locuzioni causali
richiedono il congiuntivo.
Causam non habeo cur...
|
Non ho motivo per...
|
Est ( o causa ) quod...
|
C’ è motivo perché
|
Nihil est quod...
|
Non c’è motivo che (per
)...
|
Quid est causae cur...?
|
Che motivo c’è che (per)...?
|
Quid est quod...?
|
Che motivo c’è che (per
)...?
|
Quid est quod
audeam suadere tibi? (Cic.)
|
|
Che motivo c’è che io osi
persuaderti?
|
Esercizi di applicazione
Proposizioni finali (ut, ne, quo + cong.);
vari modi per rendere la finale
(Teoria
§ 2.-3. )
Esercizio 1. Analizza e traduci.
A)
- Itaque, ut plura non dicam, a Pompeio exempla sumantur. (Cic.)
- Suscipienda bella sunt ob eam causam, ut sine iniuria in pace vivatur. (Cic.)
- Veniebat Laelius ad cenam, ut animo quieto satiaret desideria naturae. (Cic.)
- Aves quae conviviis comparantur, ut immotae facile pinguescant, in obscuro
continentur.
(Sen.)
- Tibi gratulor, et ut sempiternae laudi tibi sit iste tribunatus, exopto
teque hortor, ut omnia gubernes et moderere prudentia tua, ne te auferat
aliorum consilia.
(Cic.)
- Quo commodius disputationes nostrae explicentur, sic eas exponam, quasi
agatur res, non quasi narretur. (Cic.)
- Caesar exploratores centurionesque praemittit, qui locum idoneum castris
deligant. (Ces.)
- Quidam veniunt ut audiant, non ut discant, sicut in theatrum voluptatis
causa ad delectandas aures oratione vel voce vel fabulis ducimur. (Sen.)
- Plerique perverse, ne dicam imprudenter, talem amicum volunt, quales
ipsi esse non possunt. (Cic.)
- Omnia iudicia aut distrahendarum controversiarum aut puniendorum maleficiorum
causa reperta sunt. (Cic.)
B)
- Rex, quo facilius a militibus conspici posset, curru regiis insignibus
distincto vehebatur.
(C. Rufo )
- Homini natura addidit rationem, qua regerentur animi appetitus. (Cic.)
- Noctem unam ad consultandum sumpsi, qua vos certiores periculi instantis
facerem. (Liv.)
- Helvetii oppida sua omnia numero ad duodecim, vicos ad quadringentos,
reliqua privata aedificia incendunt, frumentumque omne, praeter quod secum
portaturi erant, comburunt, ut, domum reditionis spe sublata, paratiores
ad omnia pericula subeunda essent. (Ces.)
- In Venetos eo gravius Caesar vindicandum statuit, quo diligentius in
reliquum tempus a barbaris ius legatorum conservaretur. (Ces.)
- Philippus, Aminthae filius, a Pausania, cum spectatum ludos iret, iuxta
theatrum occisus est. (Nep.)
- Tribunus militum perculsos milites repentino hostium adventu in propinquum
tumulum recepit, loci se praesidio defensurus. (Liv.)
- Re cognita Domitius ad Pompeium in Apuliam peritos regionum magno proposito
praemio cum litteris mittit, qui petant atque orent, ut sibi subveniat. (Ces.)
- Helvetii, his rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti, constituerunt
ea quae ad proficiscendum pertinerent comparare; ad eas res conficiendas
biennium sibi satis esse duxerunt. (Ces.)
- Huc cum Themistocles venisset, quo rex maiore religione tueretur, filiam
eius parvulam arripuit et cum ea se in sacrarium, quod summa colebatur
caerimonia, coniecit.
(Nep.)
Esercizio 2. Analizza e traduci.
- I cittadini andarono a consultare l’oracolo,
per sapere come agire per allontanare l’ira degli dei.
- Gli amanti dell’arte si adoperarono per far
ritornare in patria le opere trafugate.
- Vi esporremo volentieri i nostri progetti,
affinché possiate darci un consiglio su di essi.
- Gli Elvezi mandarono degli emissari a Cesare, per
informarlo che essi avevano intenzione di attraversare la provincia.
- Perché il discorso sia più chiaro a
tutti, lo esporremo per iscritto.
- Cesare affidò una legione a ciascun
luogotenente, per essere più tranquillo durante la sua assenza.
- Durante l’eruzione del vesuvio, per non
lasciare isolate le abitazioni della costa, furono mandate alcune
imbarcazioni dal mare.
- Fu scelto con cura il luogo, che servisse egregiamente per l’accampamento
invernale..
Proposizioni consecutive; forme particolari di
consecutiva (Teoria § 4.-5.)
Esercizio 3. Analizza e traduci.
- Ea condicione nati sumus, ut nihil, quod homini accidere possit, recusare
debeamus. (Cic.)
- Catilina dicebat se ea famiglia ortum, ita se ab adulescentia vitam
instituisse ut omnia bona in spe haberet. (Sall.)
- Qui vero deos esse dixerunt, tanta sunt in dissensione, ut eorum molestum
sit enumerare sententias. (Cic.)
- Nihil mihi tam parvi est, quin me id pigeat perdere. (Plauto )
- Postquam astu venit Alcibiades contione advocata, sic verba fecit, ut
nemo tam ferus fuerit quin eius casu inlacrimaverit. (Nep.)
- Nihil est opere et manu factum, quod non conficiat et consumat vetustas. (Cic.)
- Tantum abes a perfectione maximorum operum, ut fundamenta nondum ieceris. (Cic.)
- Nulla est tam facilis res quin difficilis sit, si invitus faciat. (Ter.)
- Caesar nullum umquam exercitum fudit quin castris quoque exuerit. (Svet.)
- Maior sum et ad maiora genitus, quam ut mancipium sim mei corporis. (Sen.)
- Etenim cui viginti his annis supplicatio decreta est, ut non imperator
appellaretur aut minimis rebus gestis aut plerumque nullis? (Cic.)
- Nemo tum ita peccabat ut defensioni locum non relinqueret, nemo ita
vivebat, ut nulla eius vitae pars summae turpitudinis esset expers. (Cic.)
- Is dictator, iustitio indicto, dilectum iuniorum habuit ita, ut seniores
quoque, quibus aliquid roboris superesset, in verba sua iuratos centuriaret. (Liv.)
- Quis est omnium quin divitiis et sumptibus cum maioribus suis contendat? (Sall.)
- Invidus, iracundus, iners, vinosus, amator, / nemo adeo ferus est ut
non mitescere possit. (Oraz.)
Esercizio 4. Analizza e traduci.
- Nerone giunse a tal punto di crudeltà che
fece uccidere la madre.
- Alessandro stimava tanto i poemi di Omero da
portarli sempre con sé.
- I nostri combatterono sul campo con tanto valore da
sconfiggere gli avversari in modo superbo.
- Tuo fratello è veramente degno di essere
accolto tra noi.
- E’ molto difficile dire cose tali, che
piacciano sempre a tutti.
- Non vi è dolore che il tempo non possa
lenire.
- E’ tanto pericoloso il piacere, che Platone
lo chiamava esca dei mali.
- Sono tanto lontano dal rimproverarti, che anzi ti
ammiro e ti lodo per la tua franchezza.
- Non passa giorno senza che io ti scriva.
- Era stato troppo malvagio perché ottenesse la comprensione dei giudici.
Proposizioni causali: causa
reale, causa determinante
(Teoria § 6. )
Esercizio 5. Analizza e traduci.
A)
- Haec detur cura censoribus, quandoquidem eos in re publica semper volumus
esse. (Cic.)
- Eodem tempore Tarentinis, qui iam in ultima Italia sunt, bellum indictum
est, quia legatis Romanorum iniuriam fecissent. (Eutr.)
- Non est quod nos paupertas a philosophia revocet, ne egestas quidem. (Sen.)
- Catilina prohibitus erat consulatum petere quod intra legitimos dies
profiteri (= iscriversi) nequiverat. (Sall.)
- Cum sint duo genera decertandi, unum per disceptationem, alterum per
vim, cumque illud proprium sit hominis, hoc beluarum, confugiendum est
ad posterius si uti non licet superiore. (Cic.)
- Sed quia multis et magnis
tempestatibus vos cognovi fortes fidosque mihi, eo animus ausus est maxumum (=
maximum ) atque pulcherrumum (= pulcherrimum
) facinus incipere, simul quia vobis eadem quae mihi bona malaque esse
intellexi. (Sall.)
- Nihil causae est, cur ad me non venias. (Quint.)
- Tu vero, qui et fortunas et liberos habeas et nos ceterosque necessitudine
et benevolentia coniunctissimos, cumque magnam facultatem sis habiturus
nobiscum et cum omnibus tuis vivendi, debes istam molestiam quam optime
ferre. (Cic.)
- Omnia experti Galli, quod res nulla successerat, postero die consilium
ceperunt ex oppido profugere, hortante et iubente Vercingetorige. (Ces.)
- Non vero ego iis, a quibus accusatus aut a quibus condemnatus sum, habeo
quod suscenseam. (Cic.)
B)
- Quod ex aliena virtute sibi adrogant, id mihi ex mea non concedunt,
scilicet quia imagines non habeo et quia mihi nova nobilitas est, quam
certe peperisse melius est quam acceptam conrupisse. (Sall.)
- Multi queruntur quod non magnitudine corporum aequemus elephantos, velocitate
cervos, levitate aves, quod sagacitate nos narium canes vincant, acie luminum
aquilae, spatio aetatis corvi. (Sen.)
- Cum uxores Romulus et populus suus non haberent, invitavit ad spectaculum
ludorum vicinas urbi Romanae nationes atque earum virgines rapuit. (Eutr.)
- Noctu ambulabat in publico Themistocles, quod somnum capere non posset. (Cic.)
- Equites nuntiaverunt prope omnes naves adflictas atque in litus eiectas
esse, quod neque anchorae funesque subsisterent neque nautae gubernatoresque
vim tempestatis pati possent. (Ces.)
- Navibus deductis Caesar, quod et captivorum magnum numerum habebat et
nonnullae tempestates deperierant naves, duobus commeatibus exercitum reportare
instituit.
(Ces.)
- Tiberius Silanus respondit se quoque laetari quod frater eius a peregrinatione
longiqua revertisset. (Tac.)
- Orgetorix perfacile factu esse illis probat conata perficere, propterea
quod ipse suae civitatis imperium obtenturus esset. (Ces.)
- Non idcirco librorum usum dimiseram, quod iis suscenserem, sed quod
eorum me subpudebat; videbar enim mihi, cum me in res tribulentissimas
dimisissem, praeceptis illorum non satis paruisse. (Cic.)
- Principes Britanniae, cum et equites et naves et frumentum Romanis deesse
intellegerent et paucitatem militum ex castrorum exiguitate cognoscerent,
optimum factu esse duxerunt rebellionem facere. (Ces.)
Esercizio 6. Analizza e traduci.
- Gli spettatori lasciarono il teatro per il fatto
che pioveva.
- I pastori riportarono le pecore ai loro pascoli,
poiché non c’era più la minaccia dei lupi.
- Visto che la fortuna lo consente, continua la
strada intrapresa.
- Dumnorige era amico degli Elvezi, perché, a
quel che dice Cesare, aveva sposato la figlia di Orgetorige.
- Non posso biasimare il tuo comportamento, dal
momento che neanche io ho votato.
- Molti ringraziarono gli dei, per il fatto che
Annibale si era avvicinato a Roma, ma non l’aveva attaccata.
- Che motivo c’è perché io debba
incontrare quell’uomo?
- I congiurati uccisero Cesare, perché,
secondo Catone, aveva intenzione di instaurare una dittatura personale.
- Alcuni dicono che hai pochi amici perché tu
sei superbo.
- Ti ho voluto scrivere, non perché diffidassi della tua capacità
di insegnante, ma perché c’era urgenza di completare il lavoro.
Versioni di ricapitolazione
1. Macchine per
l’assedio
In obsidendis urbibus admoventur testudines, arietes, falces, vineae,
plutei, musculi, turres. De materia ac tabulatis testudo contexitur, quae,
ne exuratur incendio, coriis vel ciliciis centonibusque vestitur. Haec
intrinsecus accipit trabem, quae aut adunco praefigitur ferro, et falx
vocata est ab eo, quod incurva est, ut de muro extrahat lapides; aut certe
caput ipsius vestitur ferro et appellatur aries, vel quod habet durissimam
frontem, qua subruit muros, vel quod more arietum retrocedit, ut cum impetu
vehementius feriat. Testudo autem a similitudine verae testudinis vocabulum
sumpsit, quia, sicut illa modo reducit, modo proserit caput, ita machinamentum
interdum reducit trabem, interdum exserit, ut fortius caedat.
2. La missione di
Roma
Cum ad exercitum recensendum contionem ad Caprae paludem haberet
[Romulus ], subito coorta tempestas tam denso regem operuit nimbo, ut conspectum
eius contioni abstulerit; nec deinde in terris Romulus fuit. Deinde, a
paucis initio facto, deum deo natum, regem parentemque urbis Romanae salvere
universi Romulum iubent; pacem ex precibus exposcunt, uti volens propitius
suam semper sospitet progeniem.
Fuisse credo tum quoque aliquos, qui discerptum regem patrum manibus
taciti arguerent, manavir enim haec quoque, sed perobscura fama; illam
alteram admiratio viri nobilitavit. Namque Proculus Iulius, sollicita civitate
desiderio regis et infensa patribus, gravis, in contionem prodit.
<< Romulus, inquit, Quirites, prima hodierna luce caelo repente
delapsus se mihi obvium dedit. Cum perfusus horrore venerabundus abstitissem,
petens precibus ut contra intueri fas esset; ab¥,
nunti…, inquit, Romanis, caelestes
ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit: proinde rem militarem
colant sciantque, et ita posteris tradant, nullas opes humanas armis Romanis
resitere posse. Haec locutus sublimis abiit. >>.
3. Un interessante
confronto
Quod putamus, post litteras, difficillimum esse artificium? Ego puto
medicum et nummularium: medicus quod scit quid homunciones intra praecordia
sua habeant et quando febris veniat, etiam si illos odi pessime, quod mihi
iubent saepe anatinam parari; nummularius quia per argentum aes videt.
Mutarum bestiarum laboriosissimae sunt boves et oves: boves quoniam eorum
beneficio panem manducamus; oves quod lana illae nos gloriosos faciunt.
Et, facinus indignum, aliquis ovillam est (da edo) et tunicam
habet. Apes ego divinas puto, quia mel vomunt, etiam si dicuntur illud
a Iove afferre. Ideo autem pungunt, quia ubicumque dulce est, ibi et acidum
invenies.
vtodisco@libero.it